Tỉ phú Richard Chandler của Singapore theo đuổi tham vọng máy bay điện

Sự yên tĩnh trong buổi chiều lạnh giá tháng 11 ở phía đông bang Washington bị phá vỡ vì tiếng gầm đinh tai khi chiếc máy bay chiến đấu F/A-18 lao xuống đường băng tại sân bay quốc tế Grant County, sượt qua những hàng máy bay phản lực Boeing 737 MAX đang chờ được giao cho khách.

Trong khu nhà chứa máy bay gần đó là chiếc Eviation Alice trắng lấp lánh, mẫu máy bay được kỳ vọng có thể là bước tiến quan trọng trong hành trình khiến cho những chiếc máy bay phản lực im lặng, và loại bỏ khí thải nhà kính.

Chiếc máy bay hai động cơ thanh lịch, trông nửa giống một chiếc Cessna Citation, nửa giống tác phẩm bong bóng tạo hình động vật, chạy hoàn toàn bằng pin, đã trở thành chiếc máy bay điện nặng nhất, hơn 7,26 tấn, từng cất cánh hồi tháng 9.2022.

Với Richard Chandler, nhà đầu tư tỉ phú 63 tuổi người Singapore, người kiểm soát Eviation và công ty sản xuất động cơ điện của Alice, MagniX, đó là ý nguyện cá nhân.

Chú ông, George Watt, là phi công của RAF (Không quân hoàng gia Anh) trong Thế chiến thứ hai, từng làm việc với động cơ phản lực đầu tiên của quân Đồng minh. Cậu ông, Tony Guina, là thợ sửa xe ô tô và sau đó trở thành nhà phát minh, đã bỏ nhiều năm ròng để phát triển động cơ điện công suất cao.

Trong nhiều năm, Chandler, tỉ phú sinh ra ở New Zealand, tài trợ cho công việc của Guina – phần lớn là vì mẹ ông. Chandler đã đưa ra ý tưởng lắp những động cơ đó vào xe Jeepney ở Manila để giảm ô nhiễm không khí, nhưng rõ ràng khoản chi phí này quá đắt đỏ đối với xe buýt. Sau đó, năm 2017, ông nhận ra động cơ này có thể là lựa chọn hoàn hảo cho máy bay.

Một chiếc máy bay thông thường chạy hoàn toàn bằng điện sẽ có rất nhiều ưu điểm. Giảm ô nhiễm không khí, tiết kiệm rất nhiều (Eviation tuyên bố tiết kiệm được hơn 40%, có khả năng cao tới 80%) chi phí cho năng lượng và bảo trì (động cơ điện có ít bộ phận chuyển động hơn nhiều). Nhưng phải mất hàng chục năm nữa pin mới có đủ năng lượng để đẩy những chiếc máy bay phản lực lớn chở khách du lịch phổ thông.

Bất chấp sự hoài nghi sâu sắc từ ngành công nghiệp hàng không chính thống, các nhà đầu tư vẫn quan tâm đến máy bay điện – nhưng chỉ đối với những chiếc máy bay cất cánh và hạ cánh thẳng đứng mới nhất. Hàng tỉ đô la Mỹ được đầu tư vào niềm tin khoa học viễn tưởng rằng taxi bay có thể bay từ mái nhà này sang mái nhà khác.

Joby Aviation, công ty ở Bắc California, đã huy động 820 triệu đô la Mỹ vốn đầu tư mạo hiểm từ những công ty như Intel và Toyota trước khi lên sàn trong thỏa thuận SPAC trị giá 1,1 tỉ đô la Mỹ vào năm 2021.

Chandler có quan điểm khác: Tại sao không điện khí hóa những chiếc máy bay nhỏ thông thường? Sẽ rẻ hơn và dễ dàng hơn nhiều nếu chỉ thay đổi hệ thống đẩy. Ngoài ra, ít thay đổi hơn sẽ giúp các cơ quan quản lý cảm thấy an toàn thoải mái hơn.

Giải pháp đơn giản nhất là hoán đổi động cơ tiêu thụ xăng cũ trên máy bay hiện có thành động cơ điện xanh. Đó là kế hoạch ban đầu của ông với MagniX. Hoặc bạn có thể chế tạo chiếc máy bay hoàn toàn mới, như chiếc Alice.

Chandler coi chiếc máy bay chở chín hành khách này là Tesla Model S của máy bay điện. Giống như chiếc ô tô chạy bằng pin trị giá 95 ngàn đô la Mỹ đầu tiên của Elon Musk, Alice sẽ có giá đắt (7–8 triệu đô la Mỹ, cao hơn gấp đôi so với một chiếc máy bay động cơ phản lực cánh quạt cơ bản có cùng số chỗ ngồi) và phạm vi hoạt động dài nhất là 402km.

Nhưng Chandler tin rằng Alice sẽ là yếu tố xúc tác cho sự phát triển của máy bay điện trong một ngành công nghiệp vẫn còn hoài nghi về chúng. Ông nói: “Đó là tiền thân của một thay đổi tương tự địa chấn trong ngành hàng không.”

Chandler đã quen với việc đặt cược ngược lại với những xu hướng thông thường. Bắt đầu từ giữa những năm 1980, ông gây dựng được khối tài sản trị giá 2,6 tỉ đô la Mỹ nhờ các khoản đầu tư mang tính chiến lược, đi ngược xu hướng trong nhiều ngành công nghiệp (viễn thông, tiện ích, tài chính) ở Nga và các quốc gia đang phát triển ở châu Á và châu Mỹ Latinh.

Năm 2019, ông mua 70% cổ phần của Eviation, công ty khởi nghiệp ở Israel, để chứng minh rằng động cơ của MagniX có thể hoạt động tốt trong chiếc máy bay được thiết kế dựa trên động cơ đẩy chạy điện ngay từ đầu. Tổng cộng, ông đã chi khoảng 180 triệu đô la Mỹ cho Eviation và hàng chục triệu đô la Mỹ khác cho MagniX.

Cả hai công ty đã được chuyển đến Seattle để tận dụng lợi thế của hệ sinh thái hàng không vũ trụ do Boeing tạo ra ở Tây Bắc Thái Bình Dương.

Eviation chưa có doanh thu đáng kể, nhưng vào tháng 9.2021, MagniX đã có hợp đồng 74 triệu đô la Mỹ của NASA để phát triển động cơ đẩy chạy bằng điện cho máy bay lớn hơn. MagniX cũng có lộ trình tăng trưởng ngắn hạn rõ ràng hơn: Với chi phí gần bằng với chi phí đại tu động cơ phản lực cánh quạt tương đương, có thể lên tới khoảng 300 ngàn đô la Mỹ, khách hàng có thể trang bị cho máy bay cũ diện mạo xanh bằng cách hoán đổi sang động cơ 650kW hàng đầu của MagniX.

Phạm vi hoạt động sẽ ngắn hơn, nhưng với một số công ty hàng không, chi phí vận hành thấp hơn là điều quan trọng hơn. Chẳng hạn, hãng hàng không Harbor Air tại Vancouver đã thử nghiệm thủy phi cơ Beaver sử dụng động cơ của MagniX từ năm 2019. Hãng tin rằng chiếc thủy phi cơ này có thể chở ba hoặc bốn hành khách trong nửa giờ bằng năng lượng dự trữ, quá đủ cho nhiều tuyến bay ngắn kéo dài 25 phút.

United Therapeutics đang hướng tới các chuyến bay dài hàng giờ với máy bay trực thăng Robinson R44 chạy bằng động cơ điện của MagniX để vận chuyển nội tạng cấy ghép. MagniX hi vọng cục Hàng không liên bang Hoa Kỳ (FAA) sẽ phê duyệt những động cơ này cho mục đích sử dụng phổ thông vào năm 2024.

McKinsey ước tính, trên toàn thế giới, có khoảng 12 ngàn máy bay nhỏ cũ hơn phù hợp để chuyển đổi sang hệ thống pin hoặc hybrid (MagniX đang phát triển những hệ thống này). Ngoài ra, công ty cũng đang hợp tác với công ty khởi nghiệp Universal Hydrogen ở Nam California để cung cấp năng lượng cho máy bay chạy bằng pin nhiên liệu với 40 chỗ ngồi hoạt động trong phạm vi ngắn.

Nhưng Chandler yêu thích triển vọng của Alice. Ông và những người ủng hộ tích cực khác hi vọng những chiếc máy bay như thế này sẽ phục vụ trong phạm vi ngắn và mở rộng dịch vụ tới các sân bay nhỏ ít sử dụng, vốn quá đắt đỏ nếu khai thác bằng những mẫu máy bay hiện tại cho cả dịch vụ vận chuyển hàng hóa lẫn hành khách.

Ông nói: “Thay vì đi tàu hỏa hoặc ô tô trong những chuyến đi dài từ 300–400km, sẽ thú vị hơn rất nhiều khi bay với một chiếc Alice phục vụ theo yêu cầu tại một sân bay khu vực gần bạn. Điều này có khả năng định hình lại cách chúng ta nghĩ về dịch vụ hàng không dành cho khách hàng phổ thông.”

Hai câu hỏi vẫn chưa có lời giải đáp là liệu Alice có thực sự bay xa đến thế hay không, và liệu nhu cầu có thực sự hiện hữu hay không. Eviation chào mời các đơn đặt hàng trị giá hai tỉ đô la Mỹ cho gần 300 máy bay, nhưng gần như tất cả chúng đều không có ràng buộc về mặt pháp lý.

Tuy vậy, họ có một đơn đặt hàng chắc chắn từ DHL, với 12 máy bay chở hàng chuẩn bị cất cánh. Những hộp hàng hóa nhẹ thuộc lĩnh vực thương mại điện tử rất phù hợp với Alice. Máy bay có phần giữa rộng gần 2m cùng bộ pin nặng gần 3,72 tấn, khiến khả năng tải trọng tổng thể thấp hơn so với những máy bay có kích thước tương tự nhưng thể tích bên trong lại nhiều hơn.

Một khách hàng tiềm năng khác, mới chỉ ký một văn bản trình bày ý tưởng, là hãng vận tải chặng ngắn Cape Air có trụ sở tại New England. Chủ tịch Dan Wolf thích lời hứa tiết kiệm tiền nhiên liệu và bảo trì, nhưng ông lo ngại về giá thành và tuổi thọ pin – và cả chi phí thay thế pin.

Tuổi thọ không phải là mối bận tâm duy nhất. Eviation khẳng định bộ pin hiện tại cho phép máy bay bay được khoảng 402km. Shashank Sripad, nhà nghiên cứu về pin có bằng tiến sĩ đại học Carnegie Mellon, cho biết điều này là có thể, nhưng chúng vẫn đang trong giai đoạn triển khai đầu tiên và không có gì đảm bảo sẽ chứng tỏ được độ bền, độ an toàn theo tiêu chuẩn hàng không hoặc tính kinh tế vào năm 2027, khi Eviation có kế hoạch đưa máy bay ra thị trường. (Sripad có mặt trong danh sách Forbes 30 Under 30 năm nay)

Với 402km cộng với khoản dự phòng an toàn, Sripad ước tính Alice sẽ cần những viên pin có mật độ năng lượng từ 340 – 400 Wh/ 1kg khối lượng. Con số cao nhất hiện được sản xuất hàng loạt cho ô tô là 300. Phần nào đó, Chandler mong sẽ bán được Alice vì mẫu máy bay này được thiết kế rất đẹp.

Ông bỏ nhiều công sức vào các chi tiết, vận dụng trải nghiệm nhiều giờ bay trên máy bay phản lực tư nhân với tư cách là một nhà đầu tư đi khắp thế giới, và con mắt thiết kế phát triển ở độ tuổi 20 khi ông còn là nhà tạo mẫu thời trang phụ nữ, công việc giúp gia đình ông mở rộng cửa hàng bách hóa của họ ở Hamilton, New Zealand, thành một chuỗi cửa hàng boutique.

Việc bán chuỗi cửa hàng này vào năm 1986 mang lại cho Chandler và anh trai của ông, Christopher, tổng tài sản trị giá năm tỉ đô la Mỹ, trước khi phân chia vào năm 2006, từ 10 triệu đô la Mỹ vốn đầu tư hạt giống mà họ đầu tư trước đó.

Ngoài ra, sự lạc quan của ông còn có cơ sở vững chắc hơn: những chỉ thị của chính phủ và thuế carbon. Nước Pháp đã cấm những chuyến bay chặng ngắn nếu tuyến đường đó có tàu hỏa, nhưng máy bay phát thải thấp được miễn trừ.

Nhiều nước EU khác có thể sẽ làm theo. Về lâu dài, Na Uy có kế hoạch chuyển hoàn toàn sang sử dụng máy bay điện trên các tuyến nội địa bắt đầu từ năm 2040.

Tuy nhiên, vẫn có yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển: rạn nứt với những nhà sáng lập Eviation, những người khó chịu trước cam kết dường như không lùi bước của Chandler đối với động cơ MagniX. CEO Omer Bar-Yohay, người đầu tiên phác thảo Alice trong một quán bar ở Vienna vào năm 2014, bị lật đổ hồi tháng 2.2022.

Aviv Tzidon, doanh nhân khởi nghiệp liên tục trong lĩnh vực công nghệ đang nắm giữ một ghế trong hội đồng quản trị, thừa nhận rằng ngay thời điểm này, không có lựa chọn nào có thể thay thế MagniX, nhưng ông muốn mời thầu. Có lẽ, những nhà sản xuất động cơ phản lực lâu đời như Rolls-Royce hay gã khổng lồ hàng không vũ trụ Safran của Pháp sẽ tăng cường cạnh tranh và đưa ra mức giá thấp hơn.

Kiruba Haran, giáo sư kỹ thuật của đại học Illinois, ghi nhận MagniX có công đưa động cơ điện lên không trung. Nhưng ông cho rằng Magni650 chỉ cung cấp sức mạnh “khiêm tốn” so với trọng lượng của nó, trong khi nhiều công ty lớn và viện nghiên cứu khác đang đạt được tiến bộ trên những động cơ công suất hàng megawatt.

Chandler tin MagniX đang dẫn đầu. Ông tuyên bố cả General Electric và Pratt & Whitney đều đang cố gắng mua lại nhà sản xuất động cơ của mình (cả hai công ty trên đều từ chối bình luận). Những công ty khổng lồ về động cơ có thể có ngân sách lớn hơn, nhưng có thể bị sao lãng giữa nhiều dòng sản phẩm khác nhau. Giống Tesla, Chandler cho rằng việc tập trung hoàn toàn vào điện của MagniX sẽ giúp hãng tiếp tục phát triển.

“Chúng tôi đang leo lên đỉnh Everest ngay tại đây,” ông nói. “Và đoán xem? Người đầu tiên lên đến đỉnh là một người New Zealand.”

————————–

Biên dịch: Quỳnh Anh
Bản in theo tạp chí Forbes Việt Nam, số 114, tháng 2.2023