“Vương quốc” tiền mã hóa được nhà nước sở hữu ở Bhutan

Hàng chục container vận chuyển ẩn sau sườn đồi phía nam Thimphu, thủ đô của vương quốc Bhutan nằm cạnh dãy Himalaya, một trong những quốc gia biệt lập nhất thế giới. Bên trong, các máy đào bitcoin trị giá hàng triệu đô la Mỹ hoạt động liên tục để tích lũy đồng tiền kỹ thuật số có giá trị đang mê hoặc quốc vương của đất nước này cùng vương quốc của ông.

Dưới sự trị vì của nhà vua Jigme Khesar Namgyel Wangchuck hay còn gọi là “Vua rồng,” Bhutan lặng lẽ biến thành một Shangri-La (vùng đất bất tử) về tiền mã hóa, khi chính phủ dành ra đất đai, nguồn vốn và năng lượng cho các hoạt động này. Họ hi vọng đây sẽ là cách để ngăn chặn cuộc khủng hoảng kinh tế sắp xảy ra.

Nhưng các quan chức Bhutan chưa bao giờ tiết lộ vị trí hoặc phạm vi của các cơ sở này. Và khi nước này trở thành quốc gia đầu tiên thành lập mỏ bitcoin có chủ quyền khoảng bốn năm trước, rất ít người bên ngoài Bhutan biết đến các cơ sở đó.

Chính phủ nước này chỉ bắt đầu bình luận về các khoản đầu tư tài sản kỹ thuật số của mình sau khi Forbes lần đầu tiên đưa tin chi tiết về danh mục đầu tư trị giá hàng triệu đô la Mỹ của họ vào đầu năm nay. Chính phủ Bhutan nắm giữ lượng cổ phần đáng kể trong các công ty cho vay tiền mã hóa BlockFi và Celcius, và danh mục đầu tư của họ bị phơi bày sau đợt phá sản của những công ty này.

Hiện giờ, Forbes đã xác định được các địa điểm được cho là bốn mỏ đào bitcoin do vương quốc Rồng Sấm (Bhutan) vận hành, dựa trên các nguồn thông tin về các khoản đầu tư tiền mã hóa của Bhutan và thông qua hình ảnh vệ tinh từ Planet Labs, Satellite Vu và Google Earth.

Chúng cho thấy các khu vực khai thác có hình dáng hình chữ nhật, hệ thống làm mát trung tâm dữ liệu, đường dây điện và máy biến áp công suất cao nối từ các nhà máy thủy điện của Bhutan đến các địa điểm đó. Những điều này chưa bao giờ được tiết lộ công khai.

Một cơ sở được xây dựng gần đèo Dochula, khu vực có ý nghĩa văn hóa và chính trị với 108 ngôi đền tưởng niệm dành riêng cho những người lính Bhutan đã ngã xuống. Theo một nguồn tin, đây là địa điểm thí điểm cho các nỗ lực khai thác bitcoin của Bhutan.

Hình ảnh vệ tinh của Planet Labs và Google Earth cung cấp manh mối rằng khu vực này được khởi công từ năm 2020 và việc xây dựng dường như đã hoàn thành vào cuối năm 2022. Ảnh nhìn từ trên không cho thấy một cụm gồm các khu nhà có mái xanh và trắng được bao quanh bằng hàng ki lô mét rừng.

Mặc dù chỉ cách đường cao tốc đông đúc vài bước chân, nhưng dữ liệu từ Google Street View thể hiện nơi này hoàn toàn bị ẩn giấu. Nguồn tin thứ hai nói với Forbes rằng mặt đất dọc theo đoạn đường này đã được đắp cao hơn để tạo thêm lớp che chắn cho khu vực này.

Mỏ đào thứ hai nằm gần Trongsa, thị trấn phía đông Thimphu và là vùng đất tổ của triều đại Wangchuck hiện nay. Cơ sở thứ ba nằm ở quận Dagana có rừng rậm bao phủ, gần một trường cấp hai dành cho trẻ em ở khu vực nông thôn.

Mỏ thứ tư và cũng là mỏ đào lớn nhất của vương quốc nằm trong một siêu dự án gây tranh cãi và cũng đã thất bại mang tên “Thành phố Giáo dục” (Education City). Đây là dự án trị giá một tỉ đô la Mỹ của chính phủ, là nỗ lực nhằm thành lập trung tâm quốc tế “về giáo dục và kiến thức” ở Bhutan.

Khu nhà khai thác này chạy dọc theo con đường trải nhựa đầu tiên của đất nước, quốc lộ Phuentsholing-Thimphu, nhưng nằm khuất sau địa hình đồi núi. Dấu hiệu duy nhất cho thấy có mỏ đào bitcoin hiện diện tại nơi này là máy biến áp và đường dây điện.

Theo dữ liệu hải quan từ bộ Tài chính cùng hình ảnh vệ tinh, việc xây dựng được bắt đầu vào khoảng tháng 12.2021, khớp với thời điểm nước này nhập khẩu 193 triệu đô la Mỹ hàng hóa được dán nhãn “các bộ xử lý.” Các lô hàng đó được gắn mã thuế tương tự các mặt hàng nhập khẩu mà các công ty phần cứng khai thác bitcoin sử dụng.

Bhutan đã giới thiệu với người dân của mình về Education City như phương án nhằm đảm bảo tương lai trong bối cảnh tỉ lệ thanh niên thất nghiệp tăng, số người di cư tăng và xảy ra tình trạng chảy máu chất xám.

Khoảng 1,5% dân số Bhutan di cư sang Úc vào năm ngoái, nhiều người tìm cơ hội việc làm và mức lương tốt hơn. Theo báo địa phương Kuensel, ở Bhutan, lương tối thiểu chỉ ở mức 45 đô la Mỹ/tháng và khoảng 12% dân số nước này sống dưới mức nghèo khổ.

Như kỳ vọng, lẽ ra Education City phải thay đổi được điều đó. Năm 2009, chính phủ Bhutan đã trả cho công ty tư vấn McKinsey & Co. khoảng chín triệu đô la Mỹ để giúp thiết kế một “trung tâm khu vực đẳng cấp thế giới về y tế, giáo dục, tài chính, dịch vụ CNTT” trị giá một tỉ đô la Mỹ.

Ẩn mình giữa ngã ba sông, khuôn viên rộng 405 héc ta sẽ là ngọn hải đăng cho mô hình kinh tế Tổng hạnh phúc quốc gia (Gross National Happiness – GNH) đang được Bhutan thử nghiệm và là trung tâm giáo dục ở cấp độ cao hơn cho châu Á.

Nơi đây dự kiến sẽ là khu vực quy tụ chi nhánh của một số trường đại học danh tiếng nhất thế giới, cũng như các cơ sở R&D, phòng thí nghiệm, khách sạn và trung tâm sự kiện. Và theo chính phủ Bhutan, nơi này sẽ quảng bá cho “Thương hiệu Bhutan,” tạo ra “nền kinh tế xanh và bền vững,” cùng “các ngành công nghiệp nhạy cảm về mặt văn hóa và tinh thần” và “xã hội tri thức.”

Điều mong mỏi không thực hiện được. Bị cản trở vì các vụ bê bối chính trị, quản lý yếu kém và vô số sự chậm trễ, dự án Education City phải chấm dứt vào năm 2014. Nhưng những gì bị bỏ lại – con đường, cây cầu, nguồn cung cấp nước và quan trọng nhất là đường dây điện – trở thành hạ tầng xây dựng một mỏ đào bitcoin.

Quỹ đầu tư quốc gia của Bhutan, Druk Holdings & Investment (DHI), đã xác nhận sự tồn tại của mỏ. “Các địa điểm xây dựng các cơ sở khai thác bitcoin ở Bhutan đã được lựa chọn dựa trên nhu cầu logistics của các hoạt động như nguồn điện và nhiều yếu tố khác,” quỹ này nói với Forbes thông qua một công ty truyền thông bên ngoài. Tuy nhiên, họ từ chối bình luận về địa điểm của họ và nói rằng “DHI không tiết lộ các chi tiết nhạy cảm về mặt thương mại trong hoạt động của mình.”

Bitcoin là phương án bổ sung tuyệt vời cho kế hoạch kinh tế tổng thể của Bhutan. Nguồn tài chính của vương quốc này lâu nay đến từ du lịch và xuất khẩu thủy điện sang nước láng giềng Ấn Độ. Nhưng đại dịch COVID làm giảm doanh thu hằng năm 88,6 triệu đô la Mỹ mà đất nước thu được từ phí xin thị thực 65 đô la Mỹ/ ngày, khiến họ phải điều chỉnh lộ trình khẩn cấp. Theo nhiều nguồn tin, các quan chức chính phủ Bhutan đã bắt đầu đàm phán với các nhà cung cấp và khai thác bitcoin vào khoảng năm 2020.

DHI, công ty giám sát hoạt động khai thác bitcoin của Bhutan, tiết lộ với tờ báo địa phương The Bhutanese rằng họ “gia nhập không gian khai thác” khi giá của tiền mã hóa ở mức 5.000 đô la Mỹ. Lần cuối xuất hiện mức định giá này là vào tháng 4.2019. (Hiện chúng có giá trị 36 ngàn đô la Mỹ).

Dữ liệu về nhập khẩu và hình ảnh vệ tinh của Bhutan cho thấy hoạt động khai thác bitcoin của nước này thực sự được đẩy mạnh vào năm 2020. Vào tháng 5.2023, khi Forbes yêu cầu DHI xác nhận mốc thời gian đó, người phát ngôn của quỹ chỉ nói rằng một loạt khoản đầu tư bitcoin đã được thực hiện “vào một khoảng thời gian trong năm 2019.”

Họ nói thêm rằng DHI “đang đạt lợi nhuận ròng ở vị thế tài sản kỹ thuật số của chúng tôi.” Giá bitcoin đã giảm từ 69 ngàn đô la Mỹ vào tháng 11.2021 xuống dưới 17 ngàn đô la Mỹ vào tháng 12.2023.

Hồi tháng 6.2023, tờ The Bhutanese đưa tin rằng DHI đang có kế hoạch bán bớt kho dự trữ bitcoin của mình để tăng lương 50% cho các quan chức chính phủ với tổng trị giá 72 triệu đô la Mỹ, khi Bhutan phải đối mặt với cuộc khủng hoảng kinh tế và chính trị cùng thâm hụt thương mại khiến dự trữ tiền tệ của nước này giảm xuống chỉ còn 689 triệu đô la Mỹ. (Con số này sẽ đủ cho 14 tháng nhập khẩu trong khi hiến pháp nước này yêu cầu dự trữ đủ cho 12 tháng.)

Một số nguồn tin nội bộ của vương quốc Bhutan nói với Forbes rằng các mỏ này hiện là bí mật công khai, mặc dù cả chính phủ Bhutan và DHI đều không chính thức tiết lộ sự tồn tại của chúng. Trong email trả lời Forbes, DHI liên tục từ chối bình luận về phạm vi hoặc nguồn tài chính cho hoạt động khai thác tiền mã hóa của mình.

DHI, công ty cũng điều hành hãng hàng không hàng đầu quốc gia, nhà máy thủy điện và nhà máy sản xuất phô mai, không cung cấp bất kỳ phân tích doanh thu hoặc khoản đầu tư nào vào việc khai thác bitcoin trong báo cáo hằng năm của mình, ngoài việc lưu ý rằng họ đã huy động trái phiếu ngoại tệ để tài trợ cho dự án. Bộ Tài chính Bhutan cũng im lặng không kém.

Các học giả bên ngoài và những người trong cuộc chuyên theo dõi hoạt động bitcoin toàn cầu nói với Forbes rằng hoạt động khai thác của đất nước này vẫn là một câu hỏi hóc búa. DHI tuyên bố họ “không tham gia vào các quyết định về việc sử dụng số tiền mà DHI trả cho chính phủ.”

Tuy vậy, mọi chuyện vẫn để lại một vài dấu vết. Dữ liệu thương mại được truy cập thông qua Observatory of Economic Complexity (OEC), nền tảng nguồn mở trực quan hóa các mô hình thương mại toàn cầu, cho thấy lượng chip trị giá 220 triệu đô la Mỹ dùng để khai thác bitcoin được chuyển từ Trung Quốc đến Bhutan từ năm 2021 đến năm 2022.

Tuy nhiên, DHI từ chối trả lời các câu hỏi về số liệu này, viện lý do vì các điều khoản không được tiết lộ thông tin đã ký kết.  Đồng thời, dữ liệu của bộ Năng lượng Bhutan cho thấy mức sử dụng điện của ngành công nghiệp tăng đột biến 63% vào năm 2022.

Trong khi đó, theo tờ Kuensel, Bhutan, quốc gia bán năng lượng dư thừa cho Ấn Độ suốt nhiều năm qua, đã tăng cường nhập khẩu ồ ạt, mua lượng điện trị giá 20,7 triệu đô la Mỹ vào năm 2023. Gần đây, các quan chức chính phủ cảnh báo rằng chi phí này sẽ tăng lên 72 triệu đô la Mỹ trong mùa đông tới khi quốc gia này nhập khẩu lượng điện cần thiết trong vòng năm tháng để đáp ứng nhu cầu.

Mùa gió mùa ở châu Á khiến Bhutan luôn phải hứng chịu hạn hán, dẫn đến việc các nhà máy thủy điện hầu như không hoạt động trong ba tháng, buộc nước này phải nhập khẩu điện từ lưới điện chủ yếu chạy bằng than của Ấn Độ. Tuy nhiên, việc đầu tư vào khai thác bitcoin của Bhutan phụ thuộc vào khả năng họ có thể tiếp cận với năng lượng sạch và giá rẻ theo cách đáng tin cậy.

“Bhutan ưu tiên cung cấp điện cho tiêu dùng trong nước. Ngành công nghiệp và kinh doanh – bao gồm các dự án liên quan đến khai thác bitcoin – ở mức ưu tiên thấp hơn,” người phát ngôn của DHI cho biết. Trong những tháng mùa đông, khi sản lượng thủy điện thường giảm, “việc khai thác có thể ngừng hoạt động do không có điện.”

Tuy nhiên, bốn mỏ đào bitcoin thuộc sở hữu nhà nước mà Forbes đã xác định được thậm chí có thể không phải là mỏ lớn nhất của Bhutan. Vào năm 2022, quốc gia này đã ký hợp tác với công ty khổng lồ khai thác bitcoin của Singapore, Bitdeer, biến Bhutan thành khu vực đệm để mở rộng sang châu Á.

Hình ảnh vệ tinh từ Planet Labs cho thấy, vào tháng 3.2023, Bitdeer động thổ mỏ đào bitcoin ở thị trấn Gedu phía nam, và theo thông tin của công ty, mỏ đào này mang lại 100MW trực tuyến vào tháng 8.2023. DHI, sở hữu công ty điện lực quốc gia Bhutan, sẽ cung cấp điện cho địa điểm này.

Bitdeer tiết lộ trong bản cập nhật tháng 7.2023 rằng họ đã chạy 11 ngàn máy khai thác và đã đặt hàng thêm 15 ngàn máy. Nikkei đưa tin, khi hoàn thành, cơ sở 600MW này sẽ tiêu thụ nhiều năng lượng hơn phần còn lại của đất nước.

Gần đây, nhân viên của Bitdeer đã tiếp cận các nhà đầu tư tại các hội nghị trong ngành như Mining Disrupt để huy động vốn cho quỹ “khai thác tiền mã hóa xanh” trị giá 500 triệu đô la Mỹ.

DHI ước tính việc này sẽ mang lại 300-400 việc làm và một lĩnh vực điện toán mới ở Bhutan – phản ánh bước tiến vượt bậc của đất nước so với kỳ vọng từ dự án Education City không còn tồn tại. CEO Matt Linghui Kong của Bitdeer nói với Forbes rằng công ty đang “nhận được rất nhiều sự quan tâm” đối với quỹ và hiện đang đàm phán với nhiều nhà đầu tư, nhưng từ chối nêu tên.

Nguồn vốn và việc làm mới là điều vô cùng cần thiết khi ngân hàng Phát triển châu Á dự báo nền kinh tế Bhutan sẽ tăng trưởng chậm lại còn 4,6% trong năm nay. Các nhà kinh tế của chính phủ đã kêu gọi cải cách kinh tế và cắt giảm ngân sách để ngăn chặn một cuộc khủng hoảng tài chính.

Hiện tại, sự khao khát của Bhutan đối với các giải pháp dựa trên blockchain dường như vẫn chưa bị ảnh hưởng vì những thách thức này. Tháng 10.2023, nhân kỷ niệm 12 năm ngày cưới của nhà vua và hoàng hậu, họ đã công bố ứng dụng nhận dạng kỹ thuật số phi tập trung thử nghiệm. Đối tượng thử nghiệm đầu tiên và công dân kỹ thuật số của ứng dụng này? Chính là thái tử.

(*) Bài báo được hoàn thành với báo cáo bổ sung và phân tích hình ảnh vệ tinh của Brian Eyler, thành viên cấp cao tại Stimson Center và là giám đốc chương trình Đông Nam Á cũng như chương trình Năng lượng, Nước và Bền vững của tổ chức này.

—————————————-

Theo Forbes Việt Nam số 127, tháng 3.2024