Cuộc chơi của thiên tài thực tế ảo ở công ty khởi nghiệp quốc phòng

Sau khi bị Facebook sa thải vì là người ủng hộ Trump, giờ đây thiên tài VR (thực tế ảo) một thời cảm thấy mình được minh oan. Anduril, công ty khởi nghiệp công nghệ quốc phòng trị giá tám tỉ đô la Mỹ của anh, đang trang bị vũ khí cho Ukraine và chế tạo vũ khí của tương lai – thậm chí trước cả khi Lầu Năm Góc có nhu cầu.

Một ngày mùa xuân u ám, nhiệt độ hơn 15 độ C tại khu thử nghiệm của Anduril Industries trên vùng đồi khô hạn ở Nam California, thời tiết hơi lạnh nhưng lại là điều kiện hoàn hảo để giám sát. “Tầm nhìn” tốt, Palmer Luckey – tỉ phú đồng sáng lập Anduril, kiếm được khoản tiền lớn đầu tiên khi bán công ty khởi nghiệp thực tế ảo Oculus VR cho Facebook với giá hai tỉ đô la Mỹ năm 2014 – giải thích. Thời tiết mát mẻ nghĩa là ít biến dạng nhiệt, giúp các tháp canh của Anduril dễ phát hiện người nhập cư bất hợp pháp qua biên giới Hoa Kỳ – Mexico hơn.

Thần đồng công nghệ tự học này sẽ bước sang tuổi 30 vào tháng chín, và từ một đứa trẻ thành công trở thành “người đàn ông thành công,” anh vừa đùa vừa ra hiệu cho các kỹ sư giải thích vì sao nhà đầu tư lại rót thêm một tỉ đô la Mỹ vào Anduril, nâng tổng số vốn huy động được từ năm 2017 đến nay lên 1,8 tỉ đô la Mỹ. (Luckey sở hữu ít nhất 11% cổ phần của công ty, tổng giá trị tài sản ròng hiện tại của anh sau khi cộng với khoản tiền bán công ty cho Facebook là khoảng 1,4 tỉ đô la Mỹ. Con số này sẽ còn cao hơn sau khi vòng gọi vốn gần nhất kết thúc vào tháng sáu, dự kiến sẽ nâng mức định giá của Anduril lên 70%, tương đương tám tỉ đô la Mỹ.)

Cảm biến hồng ngoại đặt trên đất phát hiện một chiếc bán tải chạy trong khu thử nghiệm, kích hoạt camera trên cột cao xoay về phía đối tượng. Chương trình AI (trí tuệ nhân tạo) mang tên Lattice, được Anduril coi là công nghệ cốt lõi của họ, đánh dấu chiếc xe tải và xác định đó là phương tiện giao thông. Khi chiếc xe tải biến mất sau ngọn đồi, chiếc máy bay trực thăng tàng hình màu đen Ghost sẵn sàng dõi theo chiếc xe.

Trên màn hình, chiếc xe dừng lại, một người bước ra và phóng chiếc máy bay không người lái (drone). Cảm biến tần số vô tuyến thu tín hiệu từ drone và nhận diện đó là mẫu DJI P4 do Trung Quốc sản xuất. Lattice lập tức dán nhãn “khả nghi” vào người đó và chiếc drone. Để vô hiệu hóa mục tiêu giả định, một hộp kim loại bật ra và chiếc drone bốn động cơ lớn tên Anvil cất cánh với tốc độ đáng kinh ngạc. Nhiệm vụ: đâm thẳng vào những chiếc drone xâm phạm, đánh bật chúng khỏi bầu trời.

Luckey chia sẻ: “Chúng tôi có thể thiêu rụi pin, khung máy bay và rời đi cực nhanh.” Bất chấp thời tiết, anh vẫn mặc bộ đồ đặc trưng của mình gồm dép xỏ ngón, quần túi hộp và áo sơ mi Hawaii. “Lợi thế sân nhà thể hiện rõ trong cuộc chiến giữa những chiếc drone.”

Đó là cách tiếp cận thô bạo, trực tiếp, phù hợp với sự “tái sinh” của Luckey ở thời điểm này. Tám năm trước, anh nhận được nhiều ủng hộ từ báo chí (và là nhân vật trong câu chuyện trang bìa của Forbes) trong vai trò cậu thiếu niên dễ thương, đi tiên phong trong lĩnh vực thực tế ảo. Nhưng ba năm sau khi bán công ty cho Mark Zuckerberg, anh bị Facebook sa thải vì ủng hộ Donald Trump trong đợt bầu cử tổng thống năm 2016.

Anh nhanh chóng thành lập công ty khởi nghiệp quốc phòng – hợp tác với Founders Fund của tỉ phú theo chủ nghĩa tự do cá nhân Peter Thiel và các nhà điều hành từ Palantir, công ty sản xuất phần mềm gián điệp bí ẩn của Thiel.  Điều đó mở ra lối thoát đưa Luckey rời bỏ thung lũng Silicon. Trụ sở chính của Anduril đặt tại Irvine, gần các căn cứ quân sự của San Diego hơn là trung tâm của metaverse (vũ trụ ảo) ở Menlo Park.

Sau khi mất đi những người bạn từng chỉ trích anh là hiếu chiến, Luckey đột nhiên cảm thấy được minh oan. Sau sự kiện Nga tấn công Ukraine, nơi Anduril có các hệ thống trên mặt đất (anh không cho biết chính xác là gì), một vài người liên lạc xin lỗi anh. Giờ đây, họ nhận ra “điều quan trọng thực sự với Hoa Kỳ là phải có vũ khí tốt hơn,” anh chia sẻ.

Cách Luckey chế tạo vũ khí cho thấy điều tạo nên sự khác biệt của Anduril, công ty đạt doanh thu ước tính 150 triệu đô la Mỹ năm ngoái. Họ tự phát triển phần lớn công nghệ của mình, sự liều lĩnh này đi ngược hoàn toàn với cách thức hoạt động của các nhà thầu quân sự. Thay vì chờ đợi bộ Quốc phòng khởi động quy trình kéo dài nhiều năm gồm việc xác định các yêu cầu về công nghệ và mời thầu để phát triển các nguyên mẫu, Anduril đi trước một bước, tiến hành sản xuất vũ khí và các hệ thống giám sát mà họ tin rằng chính phủ sẽ muốn, miễn là chúng có hiệu quả.

Anduril có hai dự án chưa từng được tiết lộ trước đây: một máy bay không người lái vũ trang tốc độ cao mà Luckey cho biết, trong một vài trường hợp, có thể thay thế các máy bay chiến đấu có người lái đánh chặn những kẻ xâm phạm vùng trời. Kế đến là máy bay giám sát không người lái lớn (không mô tả rõ các chi tiết) có khả năng cất và hạ cánh theo phương thẳng đứng và tự bay đường dài, có vẻ thích hợp với vùng rộng lớn của Thái Bình Dương. Lầu Năm Góc không đưa ra yêu cầu chính thức cho bất kỳ dự án nào.

Sản phẩm liên kết quá khứ với hiện tại của Luckey là một công cụ mô phỏng phức tạp, kết hợp Lattice với phần mềm phát triển trò chơi điện tử của Carbon Games – studio được Anduril mua lại năm 2019. Công cụ này sẽ giúp bộ Quốc phòng Hoa Kỳ (DoD) nhanh chóng đưa ra hàng ngàn kịch bản “what if” (điều có thể xảy ra) để dự đoán phương thức diễn ra các cuộc xung đột, có thể xem bằng kính VR lẫn trên màn hình thông thường. Công cụ này cũng giúp Anduril quyết định sẽ xây dựng tiếp phần cứng nào.

Tuy Luckey tự tin rằng công nghệ của mình vượt trội so với những gã khổng lồ khác trong lĩnh vực quốc phòng, nhưng Anduril không hề liều lĩnh. Theo tiết lộ của liên bang, trong năm 2021, 39 nhà vận động hành lang đã cố gắng đề cao vai trò của Anduril ở Washington. Công ty đã sớm thuê đội ngũ ủng hộ hùng hậu gồm các cựu nhân viên chính phủ liên bang và DoD, đứng đầu là Christian Brose, cựu tham mưu trưởng ủy ban Dịch vụ vũ trang thượng viện Hoa Kỳ (Senate Armed Services Committee). Luckey dành nhiều thời gian ở Washington. “Mọi người muốn tin rằng chiến thắng sẽ đến nếu tạo ra được thứ tốt nhất. Đó không phải cách thế giới thực vận hành,” anh nói.

Được mẹ dạy tại nhà ở Long Beach, California, Luckey học những bài học đầu tiên về kỹ thuật chế tạo ô tô cùng cha. Sau đó, anh tiếp quản một nửa ga-ra, tiến tới chế tạo những thứ như thiết bị laser công suất cao và súng từ tính bắn đạn tốc độ cao bằng nam châm điện. Ở tuổi thiếu niên, anh nâng cấp máy chơi game cũ bằng các thiết bị điện tử thu nhỏ để có thể mang theo bên người.

Trò chơi điện tử đưa anh đến với thực tế ảo: Anh bắt đầu thu thập các mẫu kính VR cũ cồng kềnh (dựa trên công nghệ có từ thập niên 1960) và mày mò tìm hiểu. Anh đạt được bước đột phá khi nhận ra có thể thay thế các ống kính quang học nặng nề, đắt tiền bằng các ống kính nhẹ, rẻ tiền nếu sử dụng phần mềm để xử lý hình ảnh. Từ đó, Oculus Rift ra đời, chiếc kính VR do Luckey chế tạo khi mới 16 tuổi và là chiếc kính thu hút sự chú ý của Mark Zuckerberg.

Khi ở Facebook, Luckey mày mò nhiều thứ còn điên rồ hơn – chế tạo động cơ phản lực trong bể bơi, thử làm giày tên lửa (nhưng không thành công) – và bắt đầu nói chuyện với Trae Stephens, đối tác hợp danh của Founders Fund, về ý tưởng cho các công ty khởi nghiệp quốc phòng.

Peter Thiel giao cho Stephens nhiệm vụ tìm công ty có khả năng trở thành Palantir hoặc SpaceX tiếp theo để bòn rút ngân khố khổng lồ của chính phủ. Sau thời gian nghiền ngẫm, Stephens, cựu nhân viên của Palantir, quyết định phát triển mô hình công ty gây dựng mọi thứ từ đầu.

Stephens và Luckey đồng thuận rằng điểm yếu lớn nhất của DoD là phần mềm – giới chức cấp cao vẫn xem phần mềm chỉ là tiện ích bổ sung cho các hệ thống vũ khí lớn. Nhưng Luckey không quan tâm đến việc tự làm bất cứ thứ gì  cho đến khi Facebook loại bỏ anh.

Stephens tuyển dụng nhóm bạn thân nhất từ Palantir: Brian Schrimpf lãnh đạo mảng phần mềm kiêm CEO, và Matt Grimm quản lý vận hành. Rút kinh nghiệm từ khó khăn trong việc bán phần mềm cho Lầu Năm Góc khi còn ở Palantir, họ lên kế hoạch đưa AI vào DoD dưới vỏ bọc phần cứng: vũ khí tương lai dựa trên phần mềm tiên tiến. Luckey, Stephens hi vọng tạo được uy tín với chính quyền liên bang, đồng thời trở thành nhà thầu phần cứng của họ.

Stephens nói: “Những người thông minh, đặc biệt là các kỹ sư, vây quanh Palmer vì sự sôi nổi của anh.” Ông nhận định Luckey sáng tạo trong sự hỗn loạn và chia sẻ thêm nhóm nhà sáng lập đồng nghiệp của Stephens tại Anduril chính là các giám sát viên. “Khi có hướng đi phù hợp, không gì có thể ngăn cản cậu ấy.”

Năm 2017, công ty Anduril non trẻ đã bán cho cục Hải quan và biên phòng Hoa Kỳ (Customs & Border Patrol – CBP) mẫu thực nghiệm ý tưởng đầu tiên của họ: tháp canh tự động phát hiện người và phương tiện vượt biên trái phép, giúp nhân viên hải quan không còn phải tuần tra thường nhật. Năm 2020, cơ quan này ký với Anduril hợp đồng 250 triệu đô la Mỹ; đến tháng 2.2022, CBP đã tiếp nhận 176 tháp được lắp đặt tại biên giới Mexico.

Tháng 1.2022, Anduril được phê chuẩn một hợp đồng lớn chưa từng có: phụ trách hệ thống phòng thủ bằng máy bay không người lái của bộ Tư lệnh lực lượng đặc nhiệm Hoa Kỳ, có thể trị giá gần một tỉ đô la Mỹ trong 10 năm. Cơ hội lớn hơn vẫn đang ở phía trước. Lầu Năm Góc mong muốn kết nối tất cả các hệ thống giám sát và vũ khí của họ lại với nhau nhằm có được góc nhìn đồng nhất về chiến trường và điều phối từ xa, đồng thời ngăn chặn hành động xâm nhập và gây nhiễu thông tin.

Chương trình này có tên là hệ thống Chỉ huy và Kiểm soát chung mọi mặt (Joint All-Domain Command and Control – JADC2). Anduril cùng nhiều đối thủ khác – gồm cả Palantir và Redwood City, C3 AI có trụ sở tại California  đang tranh giành hàng chục tỉ đô la Mỹ ngân sách dự kiến.

Anduril kỳ vọng Lattice sẽ thành công. Tại cuộc thử nghiệm của Không quân năm 2020, Anduril kết hợp radar với các tháp cảm biến để phát hiện tên lửa hành trình đang bay tới và tự động định tuyến dữ liệu đến nhiều hệ thống vũ khí khác nhau, bao gồm cả F-16 và lựu pháo Paladin, để đánh chặn. Đáng chú ý là hệ thống chỉ cần duy nhất một phi công giám sát.

Nicolas Chaillan, người quản lý mảng phần mềm của Không quân đến tháng 9.2021, cho biết: “Chắc chắn là họ đứng hàng đầu.” Chaillan từng công khai chất vấn cam kết của Hội đồng tham mưu trưởng liên quân Hoa Kỳ về JADC2, cảnh báo dự án có thể sụp đổ do những hành vi bất hợp tác khiến thông tin thiếu thông suốt.

Luckey tuyên bố không quan tâm việc JADC2 có sụp đổ như các dự án hiện đại hóa thất bại khác hay không. Dù sao thì ngoài các hợp đồng đang tiến hành với chính phủ, Anduril còn đang có một cuộc chiến căng thẳng khác với các quỹ đầu tư mạo hiểm.

Anh nói: Lầu Năm Góc không cần lo lắng về Palmer Luckey; họ nên tập trung tìm kiếm Palmer Luckey tiếp theo. “Họ cần suy nghĩ làm thế nào để biến những người như tôi ở tuổi 19 – với khả năng công nghệ và ý tưởng tốt – trở thành những nhà cung cấp thành công. Vì hiện tại, chẳng còn con đường nào khác cả.”

Luckey tại một tòa nhà trong khu phức hợp từng là nơi đặt văn phòng quận Cam của tờ Los Angeles Times và nhà máy in, đang được cải tạo để làm trụ sở chính của Anduril với tổng chi phí 180 triệu đô la Mỹ. Trụ sở mới sẽ có khoảng 2.400 nhân viên. Anduril hiện có gần 1.000 nhân viên, tăng mạnh so với 230 người của hai năm trước.

Bản in theo tạp chí Forbes Việt Nam số 107, tháng 7.2022, chuyên đề Kinh tế tuần hoàn