Làm giàu từ đất hiếm

Vào năm 2015, James Litinsky lần đầu đến mỏ khai thác đất hiếm Mountain Pass, California vì lo ngại về khoản đầu tư trị giá 40 triệu USD mà quỹ phòng hộ của ông đã rót vào trái phiếu khó đòi do Molycorp phát hành. Thời điểm ấy, Molycorp – chủ sở hữu mỏ – đang gặp khó khăn.

Khi đến nơi, Litinsky không khỏi kinh ngạc trước quy mô khổng lồ của khu mỏ nằm trên dãy núi phía Bắc sa mạc Mojave, cùng tầm quan trọng của mỏ này – nguồn cung duy nhất tại Mỹ cho nhiều kim loại đất hiếm quan trọng, bao gồm neodymium, nguyên liệu thiết yếu trong “siêu nam châm” dùng cho xe điện, máy chụp cộng hưởng từ (MRI), ổ cứng máy tính và máy bay chiến đấu. “Tôi bị thu hút ngay lập tức,” James Litinsky nhớ lại. 

Vài tháng sau chuyến đi đó, Molycorp đã đệ đơn xin phá sản và James Litinsky quyết định tiếp quản Mountain Pass để duy trì hoạt động cũng như bảo vệ tiền của các nhà đầu tư. Đó là một canh bạc lớn vì bản thân Litinsky không am hiểu về hoạt động khai thác và cấu trúc hóa học phức tạp của đất hiếm, loại khoáng sản vốn khó đào và chế biến.

Khi ông mua lại Mountain Pass vào năm 2017, mỏ này đang trong tình trạng bỏ hoang và chỉ còn là hố sâu 182m ngập trong 1,13 tỉ lít nước. Tuy vậy, Litinsky, với bằng cử nhân kinh tế Đại học Yale, bằng tiến sĩ Luật và thạc sĩ Quản trị kinh doanh (M.B.A) từ Đại học Northwestern, đã tự tin tính toán các con số và nhìn thấy cơ hội. 

Trên thị trường đất hiếm, Trung Quốc đang là cái tên dẫn đầu khi nắm giữ 80% nguồn cung toàn cầu. Sự thống trị của quốc gia tỉ dân gây lo ngại cho các nhà hoạch định chính sách của Mỹ, vì nguyên tố này rất quan trọng đối với ngành công nghiệp và quân sự. Nhận ra điều đó, James Litinsky dự đoán rằng các dự án của ông sẽ được Chính phủ Mỹ hỗ trợ.

Và ông đã đúng. Ông được cả chính quyền ông Donald Trump lẫn ông Joe Biden đồng ý tài trợ 105 triệu USD. Tuy vậy, điều đáng ngạc nhiên hơn cả là sự hỗ trợ đến từ Trung Quốc, khi một công ty nước này hậu thuẫn tài chính, giúp Mountain Pass khôi phục hoạt động và trở thành một trong những khách hàng trung thành nhất của mỏ.

Tuy gặp khó khăn, nhưng khoản đầu tư mạo hiểm của James Litinsky rốt cuộc cũng đã mang lại thành quả, giúp doanh nhân 46 tuổi sở hữu khối tài sản ròng 400 triệu USD, theo Forbes ước tính. Kể từ đó, Litinsky quyết định dừng hoạt động của JHL Capital Group, quỹ phòng hộ có trụ sở tại Chicago từng sở hữu hai tỷ USD giá trị tài sản. Ông tập trung vào vai trò CEO của MP Materials – công ty vận hành Mountain Pass, mỏ đất hiếm đang hồi sinh mạnh mẽ, đồng thời đang hoàn thành cơ sở mới tại Fort Worth, Texas để tinh chế kim loại đất hiếm hiệu suất cao. 

Vào năm 2020, MP Materials lên sàn chứng khoán thông qua thỏa thuận SPAC với mức giá 10 USD/cổ phiếu, nhận về 545 triệu USD. Sau đợt IPO, cổ phiếu MP Materials nhảy vọt lên 56 USD nhờ sản phẩm có giá trị nhất của công ty là bột neodymium-praseodymium ghi nhận giá bán tăng mạnh lên 150 ngàn USD/tấn.

Khi nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc sớm tràn ngập thị trường, giá bán neodymium-praseodymium chịu ảnh hưởng, giảm chỉ bằng 1/3 mức đỉnh, kéo cổ phiếu MP Materials xuống còn 15 USD. Mặc dù vậy, công ty vẫn duy trì được vốn hóa 2,4 tỉ USD và 11% cổ phần mà James Litinsky nắm giữ có giá trị 265 triệu USD. Ngoài ra, ông còn có khoản lợi nhuận kiếm được trước đó từ quỹ phòng hộ của mình. 

Sau khi hoàn tất quá trình phân bổ tài sản từ JHL Capital Group, phần lớn là đầu tư vào cổ phiếu MP Materials, vào năm 2023, James Litinsky đã viết thư chia tay, tự hào tuyên bố rằng quỹ đạt mức lợi nhuận kép hằng năm 23,4% kể từ khi thành lập năm 2006. Con số này cao hơn mức 9,5% của chỉ số S&P 500. Trong hồ sơ của Ủy ban Giao dịch và Chứng khoán Mỹ (SEC), JHL Capital Group đã thu hút nhóm các nhà đầu tư gồm nhiều tỷ phú, như Baupost Group của Seth Karman, Omega Associates của Leon Cooperman và Jaws Capital của Barry Sternlicht.

Để bảo vệ MP Materials trước tình trạng biến động giá, Litinsky áp dụng cấu trúc hoạt động tích hợp theo chiều dọc. Công ty đang triển khai xây dựng nhà máy sản xuất nguyên tố đất hiếm Neodymium đầu tiên tại Mỹ sau nhiều thập niên, vốn đầu tư khoảng 200 triệu USD trên khu đất rộng 18.500m². Nhà máy này sẽ nằm trong khu phức hợp Alliance Texas của tỉ phú Ross Perot, gần Fort Worth.

Bắt đầu từ cuối năm 2025, nhà máy sẽ sử dụng thiết bị sản xuất từ Mỹ, Đức và Ý để chuyển đổi oxit đất hiếm thành những nam châm mạnh nhất thế giới, công suất 1.000 tấn một năm. MP Materials đã ký hợp đồng cung cấp nam châm hiệu suất cao này cho General Motors để sử dụng trong xe điện.

Thương vụ tiếp quản Mountain Pass không phải lần mạo hiểm đầu tiên James Litinsky. Vào năm 2006, chỉ với vài năm kinh nghiệm trong ngành tài chính, Litinsky đã thành lập quỹ phòng hộ của riêng mình, lấy tên JHL Capital Group với khoản đầu tư 11 triệu USD từ Judd Malkin, nhà đầu tư bất động sản tại Chicago từng góp mặt trong danh sách Forbes 400.

“Nếu bạn thực sự tin tưởng bản thân có thể làm được điều gì đó và không ngại đương đầu với thử thách, hãy bắt đầu càng sớm càng tốt,” ông chia sẻ. Litinsky bắt đầu giao dịch cổ phiếu và đọc Forbes từ thời thiếu niên. 

JHL Capital Group đã vững vàng vượt qua cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu, đạt mức tăng trưởng 18% vào năm 2008 và 30% trong năm 2009. Theo James Litinsky, thành công này có được nhờ bán khống cổ phiếu của các quỹ REIT (quỹ tín thác bất động sản) và ngân hàng đang gặp khó khăn ở Mỹ. “Cách làm đó giúp tôi vượt qua những rào cản, duy trì hoạt động và mở rộng hơn nữa JHL Capital Group,” Litinsky nhận định.    

Litinsky bắt đầu tìm kiếm các khoản đầu tư không được đánh giá cao. Vào năm 2014, ông nhìn thấy cơ hội như vậy từ Molycorp, doanh nghiệp khai thác đất hiếm đang “chảy máu” tiền mặt do giá bán thấp và những sai sót trong khâu vận hành Mountain Pass. Khi ấy, Oaktree Capital Management vừa cung cấp cho Molycorp khoản vay khẩn cấp 400 triệu USD với lãi suất 12%. Do đó, James Litinsky quyết định mua lại khoản nợ cũ của Molycorp với mức chiết khấu đáng kể, được đảm bảo bằng chính mỏ Mountain Pass.

Trong quá trình tái cơ cấu của Molycorp, đã xảy ra bất đồng về lợi ích giữa JHL Capital Group và Oaktree Capital Management. Oaktree, quỹ sở hữu 170 tỉ USD giá trị tài sản, tiếp nhận mảng kinh doanh luyện kim có lợi nhuận cao của Molycorp.

Quỹ này không quan tâm đến Mountain Pass và muốn giao lại cho Chính phủ Mỹ để làm sạch môi trường theo mô hình Superfund (các khu vực bị ô nhiễm nghiêm trọng tại Mỹ, được chính phủ liên bang chỉ định để tiến hành dọn dẹp và phục hồi môi trường theo Chương trình Superfund của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ). Nếu điều này được thực thi, Mountain Pass sẽ bị hủy giấy phép hoạt động và các trái phiếu do JHL Capital Group nắm giữ trở nên vô giá trị.

Tuy nhiên, James Litinsky có “quân át chủ bài” về pháp lý: luật phá sản. Điều khoản trong luật cho phép chủ nợ dùng chính khoản nợ mà công ty phá sản chưa thanh toán để đấu giá tài sản thế chấp, thay vì phải trả bằng tiền mặt. JHL Capital Group nắm giữ số trái phiếu của Molycorp có giá trị 300 triệu USD, bảo đảm bằng quyền khai thác tại Mountain Pass. Thay vì trả tiền mặt, Litinsky đã sử dụng giá trị của những trái phiếu đó để tiếp quản mỏ này. Đây chỉ là bước đầu tiên. Litinsky vẫn cần đáng kể nguồn tài chính để mua và khởi động lại hoàn toàn Mountain Pass.

Đó là lúc doanh nghiệp Trung Quốc nhảy vào. Nhằm đảm bảo việc kiểm soát hoàn toàn Mountain Pass, James Litinsky đã thuyết phục Tập đoàn đất hiếm Shenghe Resources có trụ sở tại Thành Đô tài trợ cho dự án này. Vào tháng 6.2017, Litinsky và JHL Capital Group đã đấu giá thành công Mountain Pass với mức giá chỉ 20,5 triệu USD. Ông đã bán trước sản lượng trị giá 50 triệu USD cho Shenghe Resources, khoản tiền đủ để tái vận hành mỏ khai thác này.

Thỏa thuận làm dấy lên tranh luận, vì Shenghe Resources do Chính phủ Trung Quốc sở hữu một phần và nhiều ý kiến cho rằng việc hợp tác sẽ không giúp ích gì cho mục tiêu nâng cao vị thế của Mỹ về nguồn cung đất hiếm. Litinsky bác bỏ những lo ngại như vậy.

“Sẽ có những tình huống mà chúng ta đặt lợi ích quốc gia lên trên hết. Nhưng hiện tại, trong bối cảnh kinh tế toàn cầu, chúng tôi sẽ bán cho bất kỳ khách hàng nào đưa ra mức giá tốt nhất,” ông nói. James Litinsky tiếp tục cung cấp một lượng đất hiếm từ Mountain Pass cho Shenghe Resources, công ty hiện nắm giữ 8% cổ phần trong MP Materials.

Kêu gọi hỗ trợ tài chính là phần dễ dàng nhất để Mountain Pass hoạt động trở lại, nhưng thách thức thực sự nằm ở việc sửa chữa lại mỏ này, vốn trong tình trạng tồi tệ và chỉ còn là cái hố ngập đầy nước. Một trong những nhà đầu tư của JHL Capital Group, cựu CEO Bill Klesse của Công ty Valero Energy, đã khảo sát mỏ cùng các kỹ sư và cảnh báo James Litinsky “việc này sẽ rất khó khăn.”

Dù vậy, Litinsky không nản lòng và tin rằng mình đang sở hữu một món hời. Ông đã tiếp quản Mountain Pass với số tiền thấp hơn nhiều so với khoản đầu tư hai tỉ USD mà Molycorp từng chi ra sau khi mua lại mỏ này vào năm 2008. “Nếu bạn có thể mua tài sản đẳng cấp thế giới với giá cực thấp, vận may sẽ đến với bạn,” Litinsky cho biết.

Mất đến 18 tháng và nhờ hỗ trợ kỹ thuật từ Shenghe Resources, đội ngũ tại MP Materials khôi phục hoạt động và cải thiện các quy trình xay, cô đặc và tinh chế đất hiếm tại Mountain Pass. MP Materials triển khai hệ thống camera tích hợp trí tuệ nhân tạo để hỗ trợ phân tích mức độ sủi bọt của hỗn hợp hóa chất nhằm tối ưu hóa quy trình hóa học trong sản xuất đất hiếm, thay thế phương thức thủ công.

Chính thức vận hành trở lại từ năm 2018, Mountain Pass ghi nhận sản lượng tăng gấp ba lần. Quy mô nhân sự tăng từ tám người vào thời điểm James Litinsky mới tiếp quản lên 740 người. Trong năm 2022, khi giá đất hiếm ở mức cao, MP Materials đạt lợi nhuận thuần 290 triệu USD. Năm 2023, lợi nhuận giảm còn 24 triệu USD khi giá bán hạ xuống.

Trong bốn năm tới, James Litinsky dự định nâng sản lượng lên 50%. Ông cũng ước tính Mountain Pass có đủ trữ lượng để khai thác trong 30 năm nữa, hoặc lâu hơn thế nếu MP Materials tìm ra các mỏ đất hiếm mới trong diện tích đất 6.070 héc ta mà công ty sở hữu gần đó. Kiểu mỏ này hình thành do magma nóng chảy di chuyển lên trên, thường kéo dài hàng chục dặm, Litinsky nói đầy hi vọng.

Ngoài ra, James Litinsky còn sở hữu quyền chọn OTM đối với “đồi đất thải” của MP – khoảng 62 triệu tấn đá cứng đã được khai thác, với hàm lượng đất hiếm dưới 2,5%, quá thấp để có thể chế biến một cách kinh tế ở thời điểm hiện tại, đặc biệt khi quặng tại Mountain Pass có hàm lượng trung bình lên đến 6%.

Tuy nhiên, Litinsky cho rằng nếu giá cả phù hợp và công nghệ tiến bộ, MP hoàn toàn có thể xử lý khối đá này trong tương lai. Khi nào điều đó xảy ra? Litinsky nói, việc này phụ thuộc vào nhu cầu thị trường. Bởi lẽ, những robot trí tuệ nhân tạo tự lắp ráp trong tương lai có thể sẽ cần một lượng lớn “siêu nam châm.”

Việc khai thác đất hiếm đòi hỏi khoản đầu tư đáng kể vào thiết bị khai thác, vận chuyển và chế biến. Nhà sản xuất thiết bị hạng nặng Caterpillar là đơn vị hàng đầu thế giới về thiết bị khai thác đất hiếm.

Trong năm 2023, doanh nghiệp đặt trụ sở tại Irving, Texas ghi nhận tổng doanh thu 67 tỉ USD, trong đó 20% đến từ mảng công nghiệp tài nguyên. Phố Wall dự báo lợi nhuận của Caterpillar trong năm 2024 tăng 2,3%.

Với chỉ số giá trên thu nhập (P/E) là 15, cổ phiếu của Caterpillar đang giao dịch thấp hơn đáng kể so với mức 21,5 của S&P 500 (thời điểm viết bài). Công ty cũng chứng minh hiệu quả sử dụng vốn mạnh mẽ với lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROE) là 59,8% và lợi nhuận trên tài sản (ROA) 13,2%. Trong một thập niên qua, cổ tức của Caterpillar đã tăng trung bình 7,3%/năm và cổ phiếu mang lại lợi nhuận 1,7%.

Biên dịch: Quỳnh Anh