Kinh tế Đông Timor chật vật giảm phụ thuộc vào dầu mỏ

Cô Yanti Gonsalves, một nhân viên bán vé tại bãi biển nói: “Khách nước ngoài duy nhất là những người Trung Quốc làm việc tại cảng Tibar. Đây là điều đáng tiếc bởi tiềm năng du lịch rất lớn.”

Cảng Tibar là dự án hợp tác giữa Đông Timor và Trung Quốc, có số vốn 280 triệu USD. Dự án này nằm trong sáng kiến “Vành đai – Con đường”, khởi công năm 2022 và tuyển dụng 500 công nhân địa phương. Hiện mở rộng cảng đang được tiến hành.

Tại khu vực khác của thành phố Dili, công ty đóng tàu Tsuneishi của Nhật đang chuẩn bị xây 1 nhà xưởng. Đây sẽ là xưởng thứ 2 ở Đông Nam Á sau Philippines. Tsuneishi bị thu hút bởi lực lượng lao động Đông Timor có chi phí thấp, trẻ và đông đảo. Chủ tịch chi nhánh Đông Timor của Tsuneishi, ông Takahiro Kubo cho biết, họ dự định tuyển dụng hàng nghìn công nhân.

Những dự án này phản ánh nỗ lực đa dạng hóa nền kinh tế của Đông Timor, trong bối cảnh cần giảm phụ thuộc vào ngành dầu mỏ, cũng như người trẻ trong nước rất thiếu cơ hội việc làm.

Trao đổi với Nikkei Asia, Thủ tướng Xanana Gusmao và Tổng thống Jose Ramos-Horta chia sẻ kế hoạch trong thời gian tới, họ sẽ thành lập Ngân hàng Phát triển Quốc gia, nhằm đẩy mạnh lĩnh vực nông nghiệp và du lịch.

Đông Timor là cựu thuộc địa Bồ Đào Nha, độc lập khỏi Indonesia năm 2002 sau cuộc trưng cầu dân ý do Liên Hợp Quốc bảo trợ. Quốc gia này có 1,4 triệu dân, đang dần ổn định nhờ nguồn thu từ dầu mỏ. Năm 2005, chính phủ thành lập quỹ dầu khí quốc gia. Tới tháng 8.2025, quỹ có 18,74 tỷ USD, tài trợ cho 80% ngân sách nhà nước.

Tuy nhiên mối lo ngại đang gia tăng, do nguồn tài nguyên hóa thạch sụt giảm nhanh chóng, cũng như giá cả biến động khó lường. Doanh thu từ dầu khí đạt 400 triệu USD năm 2023, nhưng năm 2024 chỉ còn 85 triệu USD.

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), quỹ dầu mỏ của Đông Timor có thể cạn kiệt vào năm 2038. Nếu không có nguồn thay thế và kỷ luật tài khóa, ổn định tài chính và năng lực cung cấp dịch vụ công sẽ bị đe dọa.

GDP không tính dầu mỏ của Đông Timor tăng 4,1% năm 2024, và khoảng 4% năm 2025. Theo WB, năm 2026 sẽ giảm xuống còn 3,4%.

Với mức lương tối thiểu 115 USD mỗi tháng, Đông Timor vẫn là 1 trong những quốc gia nghèo nhất châu Á Thái Bình Dương sau 23 năm độc lập. Thất nghiệp và bất ổn đã tạo ra các cuộc biểu tình trong thời gian gần đây.

WB thống kê, 77% lao động Đông Timor làm việc một cách không chính thức. Anh Gregorio Freitas 26 tuổi sống ở Dili chia sẻ: “Tôi làm tất cả những gì có thể, như lái taxi, giao hàng, bán hàng, đón và trả khách tại khách sạn. Nói chung ai thuê gì làm đó.”

Mỗi ngày anh kiếm được từ 10 đến 20 USD, đủ tiền thuê nhà và nhu cầu cơ bản hàng ngày. Dẫu vậy anh thấy may mắn hơn so với ở quê, chỉ có thể chăn nuôi hoặc làm tại các đồn điền.

Theo anh Freitas, nhiều bạn bè đã ra nước ngoài tìm việc, chủ yếu là Bồ Đào Nha và Brazil, nơi tiếng Bồ Đào Nha là ngôn ngữ chính giống ở Đông Timor. Ngoài ra họ cũng tới nước láng giềng Indonesia và Úc.

Bà Faustinus Suares, giảng viên triết tại đại học quốc gia Đông Timor nói: “Nhiều người dân ở Dili chật vật kiếm sống qua ngày. Vì vậy họ chọn ra nước ngoài. Xu hướng này vẫn mạnh.”

Theo Tổng thống Ramos Horta, Đông Timor sẽ chính thức gia nhập ASEAN trong tuần tới, có thể là cánh cửa giúp thu hút nhiều nhà đầu tư nước ngoài hơn. Chính phủ muốn đẩy mạnh các ngành phi dầu mỏ như nông nghiệp, thủy sản và du lịch.

Ông nhấn mạnh đến cà phê là mặt hàng xuất khẩu chính. Đông Timor có một số loại cà phê ngon bậc nhất thế giới, nên đang nỗ lực mở rộng diện tích trồng.

Trong khi đó Thủ tướng Gusmao đề cập đến viễn cảnh tăng khách du lịch quốc tế, giống mô hình đảo nghỉ dưỡng Bali hoặc Lombok của Indonesia. Chìa khóa ở đây là các điểm thu hút khách quy mô nhỏ.

Ngân hàng Phát triển Quốc gia sắp thành lập sẽ cung cấp vay ưu đãi cho doanh nghiệp nhỏ. Ông Gusmao ước chừng trong 2 đến 5 năm tới, cán cân thương mại của Đông Timor sẽ thay đổi, theo xu hướng giảm nhập và tăng xuất khẩu.

Một số nhà khoa học cho rằng, thách thức lớn của Đông Timor hiện nay là biến đổi khí hậu. Do đó, nên ưu tiên bảo vệ môi trường, chống biến đổi khí hậu cũng như có biện pháp ứng phó khi thời tiết cực đoan. Đây là điều kiện cần thiết cho sự phát triển bền vững.

(Biên dịch: NVP)