Một nhà địa chất khiêm tốn đã đột phá trên thị trường phân bón toàn cầu thế nào?

Khoảnh khắc đột phá này đến vào năm 2012, khi giáo sư danh dự William Harrison của Đại học Western Michigan mời Ted Pagano, lúc đó là nhà địa chất tự do 35 tuổi, đến tham quan kho địa chất rộng 2.500m² ở Kalamazoo. Nơi này quả là thiên đường cho những người mê đất đá, với hàng trăm thùng khoáng vật được mang về từ khắp tiểu bang. Nhưng Pagano chỉ chú ý đến một thứ duy nhất: 80 kiện lõi đá do Mosaic, “gã khổng lồ” sản xuất phân bón niêm yết trên sàn NYSE (doanh thu năm 2024 đạt 11,1 tỷ USD), trao tặng từ năm 2008.

Những lõi đá hình trụ chuẩn, dài khoảng một mét, đường kính 10cm, được khai thác từ khoảng 75 giếng khoan từ đầu thập niên 1980, ở độ sâu 2.400m dưới lòng đất tại Osceola và Mecosta, những vùng dân cư thưa thớt ở bang Michigan. Tầng đá này giàu khoáng chất, kết tinh từ biển cổ đại bốc hơi hàng triệu năm trước, gồm muối (natri clorua) và potash (chủ yếu là kali oxit) – một loại phân bón mà nông dân Mỹ cực kỳ coi trọng. Potash là khoáng sản thiết yếu: mỗi năm, Mỹ tiêu thụ 5,3 triệu tấn, nhưng đến 95% phải nhập khẩu, chủ yếu từ Canada.

Pagano tin những lõi đá này sẽ chứng minh rằng Mosaic sở hữu một kho potash lớn hơn nhiều so với con số họ từng công bố. Nếu được khai thác đúng, mỏ này có thể cung cấp một triệu tấn phân bón mỗi năm cho nông dân Mỹ, gấp gần bảy lần công suất nhà máy 150 ngàn tấn/năm mà Mosaic đang vận hành tại Hersey, Michigan. Pagano chi 70 ngàn USD để thành lập Công ty Michigan Potash & Salt và thuê quyền khai thác khoáng sản từ các nông dân địa phương.  

Harrison và Pagano cùng mở bao nhựa niêm phong, lấy ra những mẫu đá được bọc bằng báo cũ từ năm 1984. Kết quả kiểm nghiệm khiến cả hai sửng sốt: lượng potash tinh khiết cực cao. Đáng chú ý nhất là lõi đá từ giếng Stein 1-7, nằm ở khu vực từng bị Pagano đánh giá là nghèo potash. Nhưng thực tế, mẫu đá này tốt ngang với mẫu tốt nhất, chứng minh trữ lượng potash thực sự lớn hơn mọi kỳ vọng trước đó.

Pagano bắt đầu ráo riết thuê quyền khai thác: chỉ một thời gian ngắn, ông đã sở hữu quyền khai thác trên 15.500 mẫu Anh (khoảng 62km²) của một trong những mỏ potash lớn nhất nước Mỹ. “Tôi cứ nghĩ giếng Stein sẽ cho kết quả tệ. Ai ngờ lại xuất sắc như vậy. Tôi thực sự kinh ngạc,” Pagano, 49 tuổi, chia sẻ.

Michigan Potash đang chuẩn bị chốt gói tài chính 1,8 tỷ USD cho dự án mỏ mới: gồm 1,3 tỷ USD vay từ Bộ Năng lượng Mỹ và 500 triệu USD vốn cổ phần do JPMorgan và Goldman Sachs thu xếp. Nếu thuận lợi, đến trước năm 2030, mỏ sẽ sản xuất 1 triệu tấn potash (trị giá 350 triệu USD) và 1,3 triệu tấn muối (trị giá 80 triệu USD) mỗi năm. Với trữ lượng 130 triệu tấn, dự án có thể vận hành hơn một thế kỷ, đồng thời biến Pagano – người sở hữu 65% cổ phần – thành tỷ phú. Hiện giá trị cổ phần của ông ít nhất đã đạt 300 triệu USD.

Pagano lớn lên tại Greeley, Colorado, trong một gia đình có cha là nhân viên khai thuế, mẹ là trợ lý thủ thư. Sau khi tốt nghiệp Đại học Notre Dame năm 1997, ông lấy bằng thạc sĩ kỹ thuật dầu khí tại Colorado School of Mines. Ban đầu, ông làm công nhân dầu mỏ tại Prudhoe Bay, Alaska, trước khi trở thành địa chất viên cho Bristol Bay Native Corporation của tiểu bang này (Pagano mang trong mình dòng máu Aleut, dân bản địa của quần đảo Aleut). Một thời gian sau, ông tiếp tục hành trình nghề nghiệp tại Texaco, Chevron và Anadarko, khoan các giếng dầu đá phiến giữa Colorado.

Năm 2008, ở tuổi 33, Pagano quyết định khởi nghiệp. Ban đầu, ông định thuê các mỏ dầu tiềm năng ở vùng Bakken, phía Bắc Dakota, nhưng giá đất quá cao, hàng nghìn USD mỗi mẫu Anh, kèm 20% tiền bản quyền và hợp đồng năm năm. Khi khảo sát các khoáng sản khác ở Trung Tây Bắc Hoa Kỳ, Pagano bị cuốn hút bởi potash và thắc mắc về nhà máy Hersey nhỏ bé của Mosaic: tại sao họ không mở rộng?

Dù có trụ sở tại Florida, Mosaic gần như khai thác toàn bộ potash ở Saskatchewan, Canada, bán qua Canpotex, liên doanh 50/50 với Nutrien, doanh thu năm 2024 đạt 26 tỷ USD. Canpotex, cùng Belarusalki của Belarus và Uralki của Nga, tạo nên thế chân vạc chi phối hơn 70% thị trường potash toàn cầu.

Sau khi cạn kiệt vốn tự thân, Pagano huy động thêm 250.000 USD từ bạn bè và gia đình. Kể từ đó, Michigan Potash chỉ nhận thêm hai khoản vốn bên ngoài: 50 triệu USD từ Sở Nông nghiệp bang Michigan năm 2023 và 80 triệu USD mới đây từ Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA), đóng vai trò then chốt giúp công ty vượt qua khâu cấp phép.

Khi Pagano lần đầu tiếp cận Bộ Năng lượng Mỹ (DOE) để xin tài trợ vào năm 2021, ông nhận được cái nhìn lạnh nhạt. Michigan Potash lúc đó quá nhỏ và chưa chứng minh được năng lực. Dù vậy, Pagano cùng đội ngũ kiên trì bám trụ. Đến năm 2025, khi chiến tranh ở Ukraine vẫn kéo dài, DOE đồng ý cho một khoản vay 15 năm trị giá 1,3 tỷ USD. Tuy nhiên, khoản vay đi kèm điều kiện: Pagano phải huy động 500 triệu USD vốn cổ phần, đồng thời để giảm rủi ro, Michigan Potash sẽ thuê ngoài toàn bộ việc xây dựng theo hợp đồng chìa khóa trao tay. 

Để khai thác potash, Pagano sẽ áp dụng phương pháp khai thác dung dịch tại chỗ. Ông sẽ khoan các giếng sâu 2.400m theo cặp. Một giếng là giếng bơm, nơi Michigan Potash bơm nước nóng xuống để hòa tan potash và muối ngay tại mỏ. Giếng còn lại là giếng khai thác, dung dịch sẽ chảy lên trên để đưa về nhà máy xử lý, tách và sấy khô. Nước sau đó được thu hồi, làm nóng lại và bơm trở xuống giếng.

Forbes ước tính chi phí sản xuất của Pagano sẽ vào khoảng 140 USD/tấn, trong khi giá kali (potash) hiện đang ở mức 350 USD/tấn.
Tập đoàn khổng lồ Mosaic có thể sản xuất kali với chi phí thấp hơn (chỉ 80 USD/tấn) nhưng nông dân vùng Trung Tây vẫn phải gánh thêm 80 USD/tấn chi phí vận chuyển đường sắt từ Saskatchewan, cách đó hơn 1.900km, cùng với thuế nhập khẩu 10% mà Tổng thống Trump khi ấy áp lên mặt hàng kali từ Canada. Trong khi đó, tập đoàn ADM đã đồng ý mua gần như toàn bộ sản lượng kali hằng năm của Pagano. 

Mosaic từng từ chối mọi đề nghị mua lại một phần hoặc toàn bộ nhà máy Hersey của Pagano, viện dẫn lý do chi phí vận hành quá cao, và chính thức đóng cửa mỏ kali tại đây vào năm 2013. Sau đó, Mosaic bán mảng chế biến muối còn lại cho Cargill với giá 55 triệu USD. “Họ nghĩ rằng mình không cần phải lo về chuyện cạnh tranh nữa,” Christofferson nói.

Cách nhìn đó thay đổi khi Nga mở chiến dịch quân sự tại Ukraine tháng 2.2022: EU cấm nhập khẩu và quá cảnh phân bón từ Nga và Belarus, Trung Quốc hạn chế xuất khẩu potash để bảo vệ nguồn cung trong nước. Giá potash vọt lên 1.200 USD/tấn. Mỗi tấn potash Pagano cung cấp cho thị trường nội địa sẽ giải phóng thêm nguồn cung ra thị trường quốc tế, trong đó có châu Phi hạ Sahara, nơi nông dân đang thiếu phân bón trầm trọng. “Chỉ có khủng hoảng mới khiến mọi người bớt thờ ơ,” Pagano nói, “và chỉ những người dám đi ngược đám đông mới dám thách thức các tập đoàn độc quyền.”

Điều gì sẽ xảy ra nếu thế giới thiếu hụt kali hoặc phốt pho? Đó sẽ là tin dữ cho nông dân và cho cả toàn nhân loại. Hai nguyên tố này là thành phần thiết yếu trong sản xuất nông nghiệp, và đóng vai trò then chốt trong viễn cảnh “diệt vong môi trường” mà Jeremy Grantham, nhà quản lý quỹ kỳ cựu (và có lẽ hơi bi quan), cảnh báo. Nếu bạn chia sẻ nỗi lo ấy, bạn nên cân nhắc đầu tư vào các công ty sản xuất kali hoặc phosphate. 

Hai tên tuổi trong lĩnh vực này là Nutrien và Mosaic đều niêm yết trên sàn New York (NYSE) và trả cổ tức cao hơn mặt bằng thị trường. Cổ phiếu của họ hiện đang được giao dịch ở mức tương ứng 23 lần và 19 lần lợi nhuận mà Value Line dự phóng cho năm nay, theo dữ liệu của Value Line

William Baldwin, chuyên mục Chiến lược đầu tư, Forbes.

Biên dịch: Hoàng Thi — Nội dung đã được đăng trên Tạp chí Forbes Việt Nam số tháng 9/10.2025