Bud Brigham sinh ra và lớn lên ở Midland, Texas, nơi chẳng có gì nhiều để làm. “Tôi và các bạn của mình từng dùng hộp bằng bìa carton để trượt trên đồi cát. Nếu thực sự thích trò chơi này, bạn có thể làm ván trượt với tấm gỗ laminate đặt ở phía dưới và bôi sáp lên trên.

Năm mươi năm sau, bạn vẫn có thể trượt trên những đồi cát rộng lớn ở công viên bang Monahans. Nếu may mắn, bạn có thể gặp con thằn lằn sagebrush dài 7,62cm đang di chuyển giữa những bụi sồi shinnery,” Brigham cho biết. (Sồi shinnery là loại cây đặc trưng của khu vực Texas)

Chắc chắn bạn sẽ thấy rất nhiều chiếc xe tải chở cát. Công ty của Bud Brigham, Atlas Energy Solutions, một ngày vận hành đến 1.200 chiếc xe tải, mỗi xe vận chuyển 24 tấn cát đến các khu vực khai thác fracking. Chẳng còn là cậu bé chơi đùa trên những đồi cát nữa, nay Brigham trở thành người đào cát, khai thác đến 10 triệu tấn cát mỗi năm.

Ngay trung tâm khu vực khai thác cát của Atlas Energy Solutions tại vùng đất khô cằn ở Kermit, Texas, là cảnh tượng kỳ lạ của một hồ nước xanh ngọc dài 20,2 héc ta, nơi các sà lan hút cát qua ống dẫn. Sau đó cát sẽ trải qua quá trình làm sạch, sấy khô và sàng lọc trước khi được đổ vào các silo (cấu trúc lưu trữ dạng tháp, ống hoặc hầm) chứa cát cao lớn để chất lên xe tải.

Atlas Energy Solutions không phải vận chuyển cát đi xa, vì trong bán kính hàng trăm kilomet quanh đó là lưu vực Permian với hàng ngàn giếng dầu khí và hàng trăm giếng dầu mới được khoan bằng kỹ thuật fracking mỗi ngày. Cát đóng vai trò quan trọng đối với phương pháp này và cần đến 10.000 tấn cát cho mỗi giếng dầu.

Tại điểm khoan, cát trộn với nước thành hỗn hợp rồi được bơm vào lòng đất với áp suất cao (thường ở độ sâu 4,8km, sau đó khoan ngang thêm 3,2km hoặc hơn). Brigham giải thích, việc này tạo vết nứt ở vách đá để giải phóng dầu và khí đốt.

Atlas Energy Solutions của Bud Brigham lên sàn tháng 3.2023 và hiện có vốn hóa thị trường 1,8 tỉ đô la Mỹ. Công ty sáu năm tuổi này là nhà cung cấp cát lớn nhất tại lưu vực Permian, nắm 25% thị phần và có sản lượng cát dự trữ đủ lớn để tiếp tục đào trong 100 năm.

Bud Brigham, 63 tuổi, sở hữu 15% cổ phần trong công ty. Bên cạnh cổ phần trong Atlas Energy Solutions, khối tài sản của Brigham còn đến từ các giao dịch dầu mỏ trong mười năm qua, và Forbes ước tính giá trị tài sản của ông đã vượt mốc 500 triệu đô la Mỹ.

Atlas Energy Solutions thu về 300 triệu đô la Mỹ nhờ IPO, và công ty có kế hoạch sử dụng số tiền này để xây dựng băng chuyền cát điện làm từ cao su gia cố dài 67,5km tên là Dune Express. “Dune Express thực chất là sự kết hợp của bốn băng chuyền, mỗi băng dài 16km,” John Turner, chủ tịch của Atlas Energy Solutions, cho biết.

Turner chia sẻ điều này khi đang đứng phía trên các silo ở Kermit, hướng tầm nhìn về phía Tây, nơi băng chuyền sẽ kéo dài qua biên giới New Mexico vào khu vực khai thác dầu bằng phương pháp fracking lớn nhất thế giới. Tại đây, các công ty gồm ExxonMobil, Chevron và Occidental Petroleum có kế hoạch xây dựng hàng ngàn giếng dầu trong nhiều thập niên tới.

Các công ty dầu mỏ rất hào hứng. Trước khi những doanh nghiệp cung cấp cát tại địa phương đi vào hoạt động, những công ty này từng phải nhập cát từ tận Wisconsin và tốn 50 đô la Mỹ để vận chuyển mỗi tấn cát bằng tàu hỏa.

Atlas Energy Solutions, công ty dẫn đầu thị trường khai thác cát, đang thu về rất nhiều tiền. Trong quý 1.2023, công ty đạt lợi nhuận ròng 63 triệu đô la Mỹ và doanh thu 153 triệu đô la Mỹ. Công ty trả khoản phí khai thác vào khoảng bảy đô la Mỹ/ tấn, với khoảng ba đô la Mỹ thuế tài nguyên cho mỗi tấn cát.

Nhà phân tích Neil Mehta của Goldman Sachs ước tính, với mỗi tấn cát được bán khoảng 43 đô la Mỹ, lợi nhuận ròng của công ty sẽ vượt ngưỡng 500 triệu đô la Mỹ vào năm 2025, một phần nhờ vào băng chuyền cát của Brigham sẽ vận hành hết công suất vào cuối năm 2024. Dune Express sẽ giảm một nửa chi phí vận chuyển xuống còn khoảng bảy đô la Mỹ/ tấn.

Ngoài ra, còn có ích lợi khác không thể cân đo đong đếm. “Dự án này sẽ cứu sống mạng người,” Hope Williams, cựu ủy viên hạt Winkler và là thành viên hội đồng thành phố Kermit, cho biết. Kể từ khi khai thác cát bùng nổ năm 2016, các tuyến đường công cộng thường tắc nghẽn với những chiếc xe tải chở 40 tấn cát, dẫn đến những vụ tai nạn thảm khốc trên các tuyến đường cao tốc 302 và 285 của Mỹ.

Trong năm 2022, toàn lưu vực Permian ghi nhận 277 trường hợp tử vong trên đường, tăng 19% so với năm 2021. Do đó, việc vận chuyển cát qua băng chuyền có thể giảm 70% số lượng xe tải di chuyển quanh Kermit.

Bud Brigham sống cách đó 482km tại Austin, nơi được xem là ốc đảo xanh có môi trường trong lành hơn so với Midland. Văn phòng của ông nằm trên con dốc phía thượng nguồn sông Colorado, với tầm nhìn ra khu vực trung tâm Austin.

Brigham lái chiếc xe Ford Bronco màu đen có miếng dán ở thanh chắn xe ghi dòng chữ “who is John Galt?” (John Galt là ai?). Đây là câu nói nổi tiếng từ cuốn sách ông yêu thích Atlas Shrugged (Atlas vươn mình) của Ayn Rand.

Cha mẹ của Bud Brigham ly hôn khi ông còn nhỏ. Mẹ ông làm việc tại những mỏ dầu nổi tiếng như dự án của hai đối tác của T. Boone Pickens, Cyril Wagner Jr. và Jack E. Brown, để nuôi dạy ông và năm anh chị em. Brigham theo học ngành địa vật lý tại đại học Texas, rồi làm thu thập dữ liệu địa chất tại công ty dầu mỏ Western Geophysical. “Khi đó, tôi chỉ được xem là một phần nhỏ trong công ty và tôi cho rằng bản thân có thể mang lại nhiều giá trị hơn thế nữa,” Brigham nhớ lại.

Năm 1984, ông nhận việc tại Rosewood, công ty kinh doanh dầu mỏ và khách sạn thuộc sở hữu của Caroline Hunt, con gái ông trùm dầu mỏ H.L. Hunt (từng được công nhận là người giàu nhất thế giới khi ông qua đời vào năm 1974). “Tôi cảm thấy mình được coi trọng hơn và nắm rõ toàn bộ những gì đang diễn ra trong công ty,” Brigham chia sẻ.

Năm 1990, ở tuổi 30, Brigham thành lập công ty khai thác dầu Brigham Exploration, sử dụng công nghệ thu thập hình ảnh địa chất tân tiến khi đó để tìm ra các hồ chứa dầu. Năm 1997, ông đưa Brigham Exploration lên sàn chứng khoán và tận dụng cơ hội phát triển từ cuộc bùng nổ dầu mỏ tại Mỹ vào đầu những năm 2000, tiến hành kết hợp các mũi khoan có thể điều hướng với phương pháp fracking.

Brigham đã mua lại khu đất 161 ngàn héc ta thuộc mỏ đá phiến Bakken ở Bắc Dakota, cạnh tranh với các công ty dầu mỏ khác như doanh nghiệp của tỉ phú Harold Hamm. “Khi tôi bắt đầu kinh doanh vào những năm 1980, hầu hết các giếng dầu đều là giếng khô. Giờ đây, quang cảnh giống như một nhà máy,” Brigham cho biết. Năm 2011, công ty Statoil của Na Uy, nay là Equinor, đã mua lại Brigham Exploration với mức giá 4,7 tỉ đô la Mỹ.

Thỏa thuận này mang về cho Brigham khoảng 100 triệu đô la Mỹ. Brigham đã dùng số tiền này để lập công ty tiếp theo, Brigham Resources. Brigham Resources thuê mảnh đất rộng 32 ngàn héc ta ở Permian và bắt đầu khoan dầu, với vốn hoạt động từ tiền túi của Brigham và 700 triệu đô la Mỹ vốn chủ sở hữu.

Năm 2017, Diamondback Energy mua lại Brigham Resources với số tiền 2,5 tỉ đô la Mỹ, giúp các nhà đầu tư thu lại gấp ba lần số vốn bỏ ra và Brigham nhận về khoảng 300 triệu đô la Mỹ.

Dư dả để có thể thành lập một công ty dầu mỏ khác, nhưng Brigham lại nhìn thấy cơ hội kinh doanh tốt hơn từ lượng lớn cát đã mua trong mười năm qua. Khi cuộc cách mạng về kỹ thuật fracking bắt đầu, các công ty khai thác dầu tin rằng “proppant” (dung dịch lỏng, gồm 98-99,5% nước và cát) hiệu quả nhất sẽ là cát có hạt lớn, hoàn hảo và tròn như ở Northern White, được vận chuyển từ các mỏ tại Wisconsin.

“Độ tròn của cát rất quan trọng đối với khả năng chịu nén. Ban đầu, chúng tôi từng nghĩ cát thô hơn sẽ tốt hơn vì chúng tạo ra nhiều vết nứt hơn cho dầu và khí đốt,” Brigham lý giải. Atlas Energy Solutions thậm chí còn thử nghiệm với những quả bóng gốm có kích thước siêu nhỏ.

“Chúng tôi đã thử mọi loại cát khác nhau” và ông cảm thấy ngạc nhiên khi những công ty khai thác dầu bằng fracking đều nhất trí rằng loại cát hiệu quả nhất nằm ở ngay tại Permian. Năm 2017, Brigham và một vài người bạn lập Atlas Sand và bắt đầu đàm phán quyền khai thác cát từ hai đồi cát khổng lồ.

Brigham cũng thành lập Brigham Minerals, tập trung vào việc mua lại quyền khai thác lượng dầu khí còn trong lòng đất. Năm 2019, công ty tiến hành IPO và thu về 300 triệu đô la Mỹ. Cuối năm 2023, Brigham Minerals sáp nhập với Sitio Royalties có trụ sở tại Denver, theo thỏa thuận trị giá 4,8 tỉ đô la Mỹ. Nhờ đó, Brigham có thể tập trung vào Atlas Energy Solutions.

Bạn không thể hình dung rõ về thị trường khai thác cát ở Permian nếu chưa ghé qua khu đất rộng 160km, gồm những đồi cát lớn nhất và công viên nơi Brigham chơi trượt cát khi còn bé, cùng vô số giếng dầu của Sealy & Smith Foundation.

Khoảng 140 năm trước, John Sealy mua lại mảnh đất rộng lớn này làm nơi nghỉ dưỡng cho gia đình. Vùng đất khô cằn này có các suối nước nóng tự nhiên, và ý tưởng ban đầu của John Sealy là dùng nơi đây làm nguồn cung cấp nước cho những đầu máy xe lửa di chuyển xuyên lục địa. Nhưng dầu mỏ, và hiện nay là cát, rõ ràng đã mang lại nhiều nguồn thu hơn.

Sealy & Smith Foundation tiếp tục đóng góp hơn một tỉ đô la Mỹ từ tiền thuế dầu, khí đốt và cát để xây dựng các bệnh viện nghiên cứu tại Texas. Sealy & Smith Foundation sẽ nhận về khoản phí khai thác khoảng ba đô la Mỹ/ tấn cát mà Atlas Energy Solutions khai thác trong 94 năm tới.

Băng chuyền dài gần 70km Dune Express do đội ngũ kỹ sư của Atlas Energy Solutions thiết kế, sử dụng vật liệu thép và cao su gia cố với sự hỗ trợ từ đường hầm gió của đại học Texas A&M. Công ty đã đàm phán với các chủ đất trong bốn năm để có thể xây dựng băng chuyền trên mảnh đất của họ.

Tự động hóa là yếu tố quan trọng. Từ phòng điều khiển nằm trong trụ sở chính tại Austin, những kỹ thuật viên có thể kích hoạt từ xa các ống trên silo để đổ đầy cát vào xe tải của khách hàng nếu mỗi chiếc xe tải được trang bị thêm thẻ từ (RFID). “Chúng tôi chú trọng vào tính hiệu quả cao,” Brigham cho biết.

Thậm chí cả sau khi Dune Express hoàn thành, công ty vẫn cần rất nhiều xe tải để chuyển cát từ băng chuyền qua những con đường chưa được lát nhựa, gồ ghề sỏi đá đến các địa điểm khoan dầu. Atlas Energy Solutions đã mua 120 chiếc xe tải Mack đạt chuẩn quân sự, có thể kéo ba rơ-moóc có sức chứa 72 tấn cát.

Công ty cũng hợp tác với nhà phát triển hệ thống xe tải tự động cho quân đội Robotic Research với kỳ vọng rằng những chiếc xe tải này sẽ tự vận hành trong tương lai.

Brigham không chỉ đối mặt với những thách thức về hạ tầng và hệ thống logistics, mà còn gặp khó khi hoạt động đào giếng dầu và khai thác cát ảnh hưởng đến môi trường sống của loài thằn lằn cát sagebrush, loài sinh vật nhỏ bé sống trong cây sồi mọc trên đồi cát.

Vào tháng 6.2023, cục Động vật dưới nước và hoang dã Mỹ (U.S. Fish & Wildlife Service) cho biết đang thu thập ý kiến đối với đề xuất đưa thằn lằn cát sagebrush vào danh mục loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng, kéo dài đến tháng 9.2023.

Điều này có thể hạn chế gắt gao việc đào giếng dầu và khai thác cát trong khu vực này. “Chúng ta hãy dừng các động thái có thể dẫn đến phá hủy môi trường sống của loài thằn lằn này,” Michael Robinson của trung tâm Đa dạng sinh học cho biết.

Để chuẩn bị cho những thách thức phía trước, Atlas Energy Solutions đã làm việc với bộ Nội vụ Mỹ và các cơ quan khác để lên kế hoạch bảo tồn có thể giúp các doanh nghiệp dầu mỏ không làm ảnh hưởng đến loài thằn lằn cát sagebrush. Brigham lập luận nhiều hoạt động quy mô lớn của Atlas diễn ra trên những đồi cát lớn, cách xa hệ sinh thái rừng sồi shinnery.

Mặc dù sản xuất đến năm triệu thùng dầu mỗi ngày, Permian vẫn là nơi hoang vắng, khắc nghiệt. Tuy nhiên, nơi đây mang lại nguồn thu rất lớn cho bang Texas và hệ thống trường đại học Texas, bao gồm 13 cơ sở với 240 ngàn sinh viên, và sở hữu cổ phần trong hàng triệu mỏ dầu.

Trong năm 2022, hệ thống đại học bang Texas thu về 2,3 tỉ đô la Mỹ phí khai thác dầu thô và khí đốt, gần như toàn bộ đều từ hoạt động khai thác fracking. Hiện tại, nguồn thu này đã nâng khoản tài trợ của hệ thống trường đại học Texas lên mức 57 tỉ đô la Mỹ.

“Tôi cho rằng tư duy hợp lý sẽ đưa ra quyết định tốt nhất. Các chủ đất muốn có phí khai thác và bang Texas có thể nhận được lợi ích từ khai thác cát mà không ảnh hưởng đến loài thằn lằn,” Harold Carter, nhà đầu tư vốn chủ sở hữu lâu năm trong các dự án của Brigham, cho biết.

———————————————-

MÔ HÌNH KINH DOANH “BẠC TỈ”

Có rất nhiều cách để làm giàu từ cát, và Astrid Rosing là ví dụ điển hình. Nữ doanh nhân này đã kiếm về rất nhiều tiền từ cát trong nhiều thập niên, trước khi phương pháp fracking nổi lên.
Bắt đầu sự nghiệp từ một người viết tốc ký, Astrid Rosing phát triển thành nhà cung cấp vật liệu xây dựng tại Chicago, cung cấp 80 ngàn thùng xi măng, 600 xe chở vật liệu làm vách ngăn, cùng với cát và các vật liệu khác cho nhiều doanh nghiệp xây dựng hàng đầu tại Trung Tây nước Mỹ.
Thành công của Rosing đã được Forbes ghi nhận vào năm 1918. Một vài trong số những công trình sử dụng vật liệu do Rosing cung cấp, như tòa nhà Crane Company Building, vẫn tồn tại cho đến nay.
Astrid Rosing qua đời vào năm 1954 ở tuổi 79.
“Chúng ta sẽ cần 1.500 xe cát và sỏi để xây dựng nhà kho này,” một nhà thầu ở Chicago báo cáo cho công ty của mình.
“Chúng ta sẽ mua những vật liệu này ở đâu?” công ty đặt câu hỏi.
“Hãy đặt mua từ Astrid Rosing và bên đó sẽ đáp ứng đầy đủ,” nhà thầu phản hồi.
“Đó là người phụ nữ đã tự gây dựng việc kinh doanh và tôi mách bạn nhé, nếu cần được cung cấp vật liệu nhanh nhất có thể, tôi luôn giao dịch với bà Rosing,” Forbes, ngày 30.3.1918.

———————————————————-

Bản in theo tạp chí Forbes Việt Nam số 122, tháng 10.2023